Saadet Algan sordu, Psikolog Alev Akal yanıtladı: Dijital dünyanın çocuklar üzerindeki etkileri

Pandemi döneminde hepimiz ailemize dair sağlık kaygıları taşıyor, gerekli önlemleri alıyoruz. Kaygılarımız bununla kalmıyor. Bir yandan çocuklarımız uzaktan eğitim döneminde bilgisayar ve tablet karşısında normalin üzerinde zaman geçiriyor. Spor ve açık havada yaptıkları diğer aktiviteler yok denecek kadar azaldı. Durum böyleyken biliyorum ki benim gibi pek çok anne hem çocuklarının dijital dünyadaki güvenliği hem de psikolojisi için endişeleniyor, kafasındaki türlü soruların cevaplarını bulmaya çalışıyor.

Ben de meraklı bir anne olarak, çocuklarımızın ekran başında bu kadar zaman geçirmesine ve onların dijital güvenliğine dair sizlerden gelen soruları harmanladım ve Uzman Klinik Psikolog Alev Akal’a yönelttim.

Pandemi döneminde çocukların, ekran karşısında uzun saatler geçirmesi  anne babaları kaygılandırıyor. Sizin bu konudaki yorumunuz nedir?

Özellikle pandemi döneminde akıllı telefonlara, tabletlere daha çok bağlandık. Maalesef bu çağda ekranlardan uzak bir hayat yaşamak hayli zor. Ekran bağımlılığı genel hatlarıyla ‘televizyon, tablet, cep telefonu gibi sürekli ekrana bakmayı gerektiren cihazları uzun süre kullanma ve ihtiyaç olmadığı halde bu ekranları kullanmadan duramama’ halidir. Ekran bağımlılığını görebileceğimiz online oyunlar, sosyal medya gibi bir çok mecra var. Çağın getirisi olan bu psikolojik durum, günlük hayatlarımızı etkilerken, aynı zamanda sosyal ve bilişsel birtakım sorunlara yol açabiliyor. Bu nedenle ebeveynlerin kaygılarında artış oldu. Online eğitimin de katkısıyla çocuklar günde en az beş-altı saat ekrana karşısında kalıyor. Üzerine oyunda ve sosyal medyada geçirilen zaman eklenince, bu süreler daha da uzuyor. Çocukların hayatında bir denge sağlayabilmek için tüm ailenin katılabildiği kutu oyunlarını daha sık oynamak, çocukları rahatlatacak farklı etkinlikler planlanmak iyi olur. Çocuklarda görülen ekran bağımlılığı için öncelikle ebeveynlerin davranışları incelenmelidir. Çocukların birinci elden gördükleri rol modelleri aileleri olduğu için, anne babalar bu konuda hassasiyetle, çocuklara örnek olacak şekilde davranmalıdır.

Çocuğumuzun ekran bağımlısı olduğunu nasıl anlarız?

Ekran, çocuğun sosyal ilişkilerini etkiliyorsa, çevresine ilgisinde gözle görülür oranda azalma varsa, sosyal faaliyetleri eskiye oranla daha az ise, ekranlar karşısında sınırsız zaman geçiriyorsa, bu nedenle yorgun ve uykusuz hissediyorsa ekran bağımlılığından söz edebiliriz.

Küçük yaşlardan itibaren ekranlara maruz bırakılmak, çocuklarda ekranın bir dikkat dağıtıcı olarak kullanılması ve tabii ki ekranların bize sunduğu ilgi çekici içerikler, ekran bağımlılığına yatkınlığı artırabilir ve ileride birtakım sorunlara yol açabilir. Gelişim sürecinde devamlı ekrana bakan çocukların zamanla gerçek hayatla bağları zayıflayabilir ve gerçek hayattaki değişimleri gözlemlemekte zorlanabilir. Bununla birlikte, bu kişilerin ileriki dönemlerinde ekrana bağımlı bireylere dönüşme olasılıkları yüksektir.

Çocuklar pandemiyle artan teknoloji kullanımını yararlı faaliyetlere yönelttiğinde, farklı projeler ve yeni programlar öğrendiklerinde kendilerine fayda sağlar. Ancak eğitim saatleri dışındaki tablet, bilgisayar kullanımı, oyun süreleri sınırlandırılmalıdır; oyun süresi maksimum 45 dakika ya da bir saat olmalıdır.

Hangi oyunları seçmeliyim?

Çocukların hangi sitede veya hangi uygulamada olduğunu takip edebileceğimiz uygulamalar var ancak ‘ara ekranla web sitelerine sızılması mümkün’ deniyor. Dijital dünyada çocuklarımızın güvenliğini nasıl sağlayabiliriz?

İnternetteki zararlı içerikler ve güvenli internet kullanımı hakkında ebeveynlerin endişelenmesi çok normal. Çocukların en sevdiği içeriklerin başında oyunlar geliyor. Oyunlara web sitelerinde ve uygulama mağazalarında ulaşmak mümkün. Çocukları kendi haline bıraktığımızda, tüketmek istedikleri içeriği hiçbir filtreden geçirmeden kullanabiliyorlar. Ücretsiz servislerin (oyun, uygulama vs) gelir kaynağı genellikle reklamlardır. Çocuklar, masum bir otomobil yarışı oyunundan, bir reklama tıklayarak zombi oyunlarına geçebiliyor; şiddet ve korku içeren reklam videolarıyla karşılaşabiliyor. Bahis sitelerine veya müstehcen sitelere tek tıkla geçiş yapabiliyorlar; bu nedenle ucu açık bir durumla karşı karşıyayız. Çocuğunuzun oyun oynama ihtiyacını, sağlıklı bir şekilde karşılamak için ona aşağıdaki özelliklere uygun oyunlar sunun:

• Reklam içermeyen
• Şiddet ve korku öğeleri barındırmayan
• Olumsuz davranışlara örnek teşkil etmeyen
• Diğer oyuncularla online iletişim özelliği olmayan
• Mümkünse lisanslı kullanılan
• Kamusal alanda güven kazanmış
• Bilinen (güvenilir) bir yayıncı tarafından sunulan

Bu ve benzeri özelliklere sahip oyunları, yaşına göre gün içinde belirli bir süre oynamasına izin edin. YouTube’da da çocuklar için hayli faydalı içerikler var. Bunun yanında çocukların asla izlememesi gereken içerikler de var; bu nedenle ‘YouTube premium’ üyelikle belli bir playlist oluşturmak ya da beğenilen videoları seçmek daha güvenli olacaktır. Çocuğunuzun kontrollü bir şekilde video izlemesine izin vermek istiyorsanız:

• YouTube yerine ‘YouTube Kids’i deneyebilirsiniz. YouTube Kids’te içeriklerinin çocuklar için uygunluğu yayın öncesinde kontrol ediliyor. Yine de çocuğunuzun neleri izlediğinden haberdar olun. Aynı zamanda, hayali karakterler konusunda onları bilgilendirmeyi, bu karakterlerin gerçek olmadığını anlatmayı unutmayın.
• ‘Jellies’ isimli çocuk videoları uygulamasını da inceleyebilirsiniz. Bu uygulamada reklam yok; çocuklar için yalnızca faydalı olabilecek içerikler barındırıyor.

Antivirüs, filtre ve güvenlik duvarı programları bilgisayarı dışarıdan gelebilecek virüs, spam ve kötücül yazılımlardan korur. Ebeveyn denetimi ise aileler tarafından zararlı içeriğe filtre uygulamasını, çocuğun internette geçireceği sürenin belirlenmesini, bağlandığı sitelerin izlenmesini ve bu sitelerde çocuğun neler yaptığının belirlenmesini sağlayan uygulamalardır. Çocuklarınızı internetin güvenli kullanımı hakkında bilgilendirin. Ayrıca faydalı web sitelerini belirleyerek, sık kullanılanlar listesine ekleyin ve kolayca ulaşabilmelerini sağlayın.

Anne babalar, çocuklarının dijital alanda güvende olmadığı korkusuna kapılıyor. Bu kaygılar çocuklara anlatılmalı mı? Çocuklardan bize karşı dürüst olmalarını beklerken biz de onlara dürüstçe yaklaşmalı mıyız? Yoksa kaygılarımızdan bahsetmek çocukları korkutur mu?

Bu konuda neler yapabileceğinizin üzerinden madde madde gidelim:

• Çocuklarınızı, çevrimiçi ortamda kendilerini rahatsız ya da tehdit altında hissettiren bir şey ya da bir kişi olduğunda size iletmeleri için teşvik edin. Böyle bir olayla karşılaşırsanız sakin olun ve çocuğunuza yaşadığı durumu size iletmesi gerektiğini hatırlatın. Çocuğunuzun bu tür davranışlarını takdir edin ve aynı şeyin yeniden olması durumunda yine size gelmesi konusunda yüreklendirin.
• Çocuklarınızı gerçek hayattaki tüm bu tehlikelerden korumak için çaba harcıyor ve kurallar koyuyorsunuz. Aynı şekilde interneti de bilinçli, güvenli ve etkin kullanmayı öğrenerek ve çocuklara bunu öğreterek, sanal dünyanın risklerini minimize edebilirsiniz. Böylelikle eğitim, iletişim ve güzel zaman geçirme gibi katkıları çocuklarınıza fırsat olarak sunabilirsiniz.
• Çocuğunuzla daima iletişimde olun. Sürekli parmak sallayan otoriter bir ebeveyn olmazsanız ve çocuğu baskılamazsanız sizinle daha fazla paylaşımda bulunur. Çocuğunuz, şüphelendiği bir durum karşısında size danışabilecek rahatlığı hissederse, olası tehlikelerden önceden haberdar olursunuz.
• Çocuğunuza hayalle gerçek arasındaki farkı anlatın. İnternet ortamında karşısına çıkabilecek korkunç/çirkin karakterlerden korkmaması gerektiğini, beğenmediği içeriği kapatması gerektiğini anlatın.
• Başkalarıyla sesli veya yazılı iletişime geçebileceği uygulamaların kendisi için uygun olmadığını söyleyin. Normal hayatta, sokakta nasıl ki tanımadığı insanlarla konuşmaması gerektiğini biliyorsa, internetin de farklı olmadığını öğretin. İnternet ortamında, bir şekilde kendisiyle iletişime geçmeyi başaran birisi olursa hiç yanıt vermeden durumu sizle paylaşması gerektiğini hatırlatın.
• Aile filtreleri ve güvenlik yazılımları kullanın. Tarayıcınızın hassas güvenlik ayarlarını yapılandırın. Korku, şiddet, müstehcen içerikleri filtreleyin. Bunu yaptıktan sonra da kontrolü elden bırakmayın. Çocuğunuzla sürekli iletişim halinde olun ve internette neler yaptığını merak edin. Size de öğretmesini istediğinizde bunu severek yapabilir. Çünkü çocuklar, yetişkinlere bir şeyler öğretmekten genellikle keyif alırlar.
• Çocuğunuzun istek ve ihtiyaçlarını görmezlikten gelmeyin. Yasaklamak yerine günlük kullanım süresi belirleyin ve ona güvenilir içerikler sunun. İndirmek istediği her yeni oyunu birlikte değerlendirin. Video izlemek istediğinde hangi uygulamadan izleyeceğini belirleyin. Gerekli araştırmalarınızı yapıp güvenilir içerikler sunun.
• Aileler çocuklarına, izinleri olmaksızın herhangi bir dosyanın (müzik, resim dosyası ve bilgisayar oyunu gibi) karşıdan yüklenmesinin doğru olmadığını, bu yolla bilgisayarlarına virüs ve casus yazılımların bulaşabileceği anlatılmalı. İnternet sağlayıcınız olan operatörden çocuk ve aile güvenlik paketini aktif hale getirmesini isteyin. Çocuğunuzun gezmiş olduğu internet sitelerini gözden geçirin. Yaşlarına uygun olmayan web sitelerini, web sitesi engelleme programı yardımıyla engelleyin.

Dijital hayatın psikolojik etkileri

Pandemi döneminde bu kadar teknoloji kullanımı çocukların psikolojisini etkiler mi?

Sürekli ekran, tablet ve bilgisayarla zaman geçirmenin sosyal, duygusal ve psikolojik açıdan bazı olumsuz etkileri var. Çocuklar arkadaş ilişkilerinde zorlanmaya başlıyor, iletişim becerileri zayıflıyor. Küçük yaşlardan itibaren ekranla büyüyen bu nesildeki temel sorun, insan iletişiminde kendine güven sorunu yaşamaları. Sosyal iletişimi yüz yüze konuşarak yapmaktan kaçınıyorlar. Bunun yerine sürekli ekran başını tercih eden çocuklar sosyal öğrenme imkânını yitiriyor. Yeni kuşak, sosyal çevrede gözlem yaparak deneyim kazanmaya istekli değil. İlgi ve tercihlerinin bu yönde olması ve özellikle de pandemi nedeniyle ekran bağımlılığı son derece artış gösterdi. Bu nedenle yetersiz öz saygı, kırılgan kişilik, öfke ve agresif tavırlar, kuşkuculuk gibi davranış ve tutumlara sık rastlanır oldu.

Bu etkileri önlemek ya da azaltmak için ne yapmalıyız?

Çocuğunuzun internette ne kadar zaman harcadığını, hangi sitelere girdiğini, ne tür oyunlar oynadığını takip edin. Çünkü olumsuz içerikler onların daha gergin olmasına ve agresif tepkiler vermesine, korkularının artmasına yol açar. Bu  nedenle internet ve ekran kullanımının çocuğunuzu psikolojik ve fizyolojik açıdan nasıl etkilediğini sürekli gözlemleyin, agresif, dürtüsel, dikkatsiz ya da karamsar olduğunda, arkadaş ve aile ilişkileri bozulduğunda, tablet ya da bilgisayar olmadan sakinleşemediğinde, yoksunluk belirtileri gösterdiğinde mutlaka zaman sınırlaması koyun ve aşırı kullanımı bırakmakta zorlanıyorsa uzman desteği alın.

Bunlar dışında çocuğunuzla gerçek hayatta, online dersler dışında kaliteli zaman geçirin. Evde ailecek oyunlar oynayın. Özellikle iletişim becerisini kuvvetlendiren kelime, hikâye oyunları, duygu ifade çalışmalarını tavsiye ederim. Ev dışında gezintiye çıkın ve spor/sanat etkinliklerine katılın. Çocuğunuzla gerçek hayatta kaliteli zaman geçirin. Bu önerilere dikkat eden aileler çocuklarını siber zorbalığa, yabancı kişilere, internet bağımlılığına, zararlı sitelere, cinsel içerikli paylaşımlara, psikolojik ve fizyolojik rahatsızlıklara karşı koruyabilir.